Opplysninger om Sagbruk.
Legg inn bilde Legg inn kommentar| ID: | 967 |
| Område: | Dovrefjell: E6-Grøna |
| Plassering: | Dovre |
| Koordinater: | Mangler nøyaktige koordinater. |
| Bruk: | Sag |
| Historikk: | Oppgangssag Ei oppgangssag er driven av eit vasshjul som får eit sagblad til å gå opp og ned. Derav namnet oppgangssag. Ulike variantar av slike sager er kjent frå Midt-Austen frå 200-500-talet. I Frankrike er det funne teikning frå 1200–talet av ei slags oppgangssag, i eit notat som låg ved står det omsett til norsk: «Korleis få ei sag til å drive seg sjølv» . Om dette er noko som fungerte veit ein ikkje, Anders M. Liaaen har laga ein liten modell av dette som står utstilt på Sagelva vasskraftsenter på Stuguflåten i Lesja. Til Norge kom oppgangssaga på 1500-talet. Dokumenter i Riksarkivet beskriv bruk av oppgangssag i 1503. Dette vart starten på ein «industriell revolusjon». Før oppgangssaga var det manuelt arbeid å lage til bord av ein tømmerstokk. Stokken vart kløyvd i to etter margen ved hjelp av kiler og «bleggøkser», da vart det eit bord av kvar halvdel. Dette kunne gjerast i skogen. På slutten av 1400-talet kom den hand drivne oppgangssaga. Stokken låg fast på eit stillas, ein mann stod oppå stillaset og ein under. Dei skuva opp og drog ned eit sagblad, som saga berre på nedtur. Med eit tjukt, smidd sagblad var dette eit tungt arbeid, og ei ubehageleg arbeidsstilling. Dei fekk på denne måten fleire bord av stokken. Slike stillas for handsaging fant ein på fleire gardar, og var i bruk til ut på 1800-talet. %%%%%% Dei vassdrivne oppgangssagene var sett opp på stolpar eller pilarar mura av stein. Oppå dei var det ei lafta ramme av åsar som golvet låg på. Saghuset var opent med lafta røste og tak. Midt på golvet var det ei smal opning, der sagbladet(8) som var festa i sagramma (7) skulle gli opp og ned i to loddrette glidespor. Vasshjulet (2) stod under golvet, på sida av sagbygget. Vatnet kom med stor fart ned ei bratt vassrenne (1) mot skovlane under akslingen (4). Ein aksling (3) frå vasshjulet med ein veivaksling (5) i enden, var plassert midt under sagramma. Frå veivakslingen og opp til sagramma gjekk ei solid veivstong (6), ofte av bjørk. Denne fekk sagbladet til å gå opp og ned når vatnet dreiv vasshjulet rundt. Tømmerstokken vart lagt på ein lang sagbenk, smalare enn sagramma , slik at benk med tømmerstokk på, vart driven gjennom ramma mens bladet skar seg gjennom stokken. Sagbladet skar berre på veg nedover, derfor var det ei innretning som rykkevis skauv på sagbenken når bladet gjekk ned, men stod roleg når bladet var på tur opp. Etter kvart bord som vart skore , måtte stokken attende, slik at ein kunne starte saging på nytt. Til denne attende køyringa vart det brukt ein «attlaupe». Det var eit lite vasshjul som via ei innretning drog sagbenken attende. Teikning viser dei sentrale delane i ei oppgangssag.&&&&&&&&&& Teikninga er laga av arkitekt, bygningshistorikar og museumsmann Arne Berg (1917-2012) og brukt etter avtale med Anno Norsk skogmuseum.&&&&&&&& Det er sett på lokale namn på dei ulike delane. Dette i samarbeid med Steinar Moldal. 1) Vassrenne, 2) Vasshjul, 3) Vasshjulstokken, 4) Lager med lagertapp, 5) Veivaksling, 6) Veivstong, 7) Sagramme, 8) Sagblad, 9) Kamhjul, 10) Kamhjulås, 11) Støtarm, 12) Spønelen, 13) Vippebom, 14) Nikkearm, 15) Sagbenk, 16) Bakdyna. %%%%%%%%%%%%%%%%%% Oppgangssagene????????????? måtte ha tilgang på nok vatn med fall for å få nok kraft til å gå. I dei større åene var det vanlegvis nok vatn til at sagene kunne brukast heile året, dei vart kalla «årgangssager». Men i mange åer var det berre nok vatn om våren og kanskje om hausten til at sage kunne brukast, dei vart kalla «flaumsager». Dei fyrste sagblada var av jern og var tjukke og tungdrivne. Etter kvart kom tynnare og stålherda blad. Ein kunne da ha fleire sagblad i sagramma og ein fekk ei meir effektiv rammesag. Frå 1800-talet kom blad av valsa stål , desse er og kalla «silkesag» og frå rundt 1840 kom dei fyrste sirkelsagene. For kvar nyvinning vart effektiviteten større. Sagene kunne vera ein farleg arbeidsplass. Det var akslingar, drivhjul, stag og sagblad som var i bevegelse utan noko skjerming. Uhell og ulykker skjedde. BLÅ RUTE!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! Eg høyrde fortalt um ein gong døm dreiv saga på ei slik uppgangssag i Heidale. Nå var det slik at sjølv største stokkan vart letta upp, når sagbladet nådde døm. Og så laut det sitja ein kar på stokkje og heilde`n nedved sagbrettet. Så var det ein måndagsmorgon døm skuld te med sagjingen att. Denne kroppen som skuld sitja på stokkje, ha nok vore nattvak, duppa så framover og sovna. Han vakna brått att da sagbladet tok rauhuva hans. Det var nære på , det, gut! Kjelde: Skrive av Hans Nymo, Årbok for Gudbrandsdalen 1952. Byggekostnadene for oppgangssagene var små for gardar som hadde skog, dei kunne sjølve sette opp ei sag med noko hjelp av ein smed. Dermed voks det opp svært mange sager ved bekker, åer og elver. Det meste som vart produsert på sagene var for eksport. Frå 1500-talet var Vest-Europa ein stor marknad. På denne tida vart det bygd mange skip og ein trong trelast til handelshus, brygger, bustader og dika i Nederland. Mykje av skogen langs elvene i Vest -Europa var uthogd, og nederlandske skipperar og trelastoppkjøparar såg mot Norge og ressursane her. Utover på 1600-talet overtok England rolla som den største oppkjøparen av norsk trelast. Produksjon og eksport av trelast var fyrst og fremst ei næring på kysten, men ettersom skogen vart uthogd vart næringa flytta til Austlandet og innover landet langs dei store elvane. Frå midten av 1500-talet vart sagbruk skattlagt. Til å begynne med var det tiendskatt av skuren, det vil seia at myndigheitene skulle ha 10% av borda som var skore på saga. Denne skattlegginga gjaldt ikkje for adelen. Etter kvart vart det ein rein pengeskatt. Myndigheitene frykta at skogane skulle bli uthogde, og med jamne mellomrom kom det kongelege forordningar som skulle regulere omfanget av sagbruksdrifta. I 1687 bestemte kong Christian V at det skulle settast ned ein kommisjon som skulle sjå på skogbruksnæringa i Sør-Norge. Kommisjonen fekk opplysningar om bortimot 1200 sagbruk og meinte at dersom alle desse skulle fortsette drifta, ville skogane vera øydelagt om eit par tiår. I 1688 fekk 664 større sager privilegium på å kunne skjera material for eksport. Andre bygdesager fekk berre løyve til å skjera ukanta bord som skulle brukast lokalt. Skattlegginga og ulike bestemmingar gjer at det finns ein del opplysningar om sagene frå denne tida. Det var mange forordningar korleis ei sag skulle drivast. Garden Tofte fekk i 1786 kongebrev. (ID Tofte 694) Sagbruk i Dovre: Ein veit ikkje når den fyrste saga kom i gang i Dovre, men i matrikkelen 1668 er det to sager, Tofte og Lannem. I matrikkelregistreringa 1723 er det Tofte, Lannem og Ulheim. Hausten 1756 ga kammerherre baron Geisdorff ordre om at det skulle haldast «forretning», for å få opplysningar om sagene i bygda. Det skulle registrerast: a) omtale av saga og på kva grunn ho stod, b) skogen der tømmeret vart teke, den tilstanden skogen var i og oppgåve over dei gardane som skulle nytte saga, c) kor mykje som kunne sagast årleg utan å forringe skogen og fastsetja det antal bord som kvar sag kunne skjera. Den 7. juli 1757 vart det halde «forretning» på garden Tallerås, styrt av futen Christen Pram saman med åtte lagrettemenn. For Dovre var det registrert seks sager: Hjelle, Lannem, Tofte, Rudi, Ulheim og Rindahl (som er Ryddøla). Seinare kom det til fleire oppgangssager: Bergejordet i Hindåe, Hjerkinn sag, Lenna oppgangssag, Liesaga i Djupdalsåe, og rammesaga i Tungbekken. Det vart og bygd vassdrivne sirkelsager: Haugen sag i Dragåe, Spåhaugen sag ved Lågen på Dovreskogen og Jora Bruk. Ein har og teke med Øya saga, ho ligg i Atndalen, men saga mykje tømmer til sætrer i Grimsdalen. &&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& Vegen vidare – sager med motordrift På 1850-tallet kom dei fyrste sagene som var drivne av dampmaskiner. Dei var mobile og dei måtte ikkje lenger vera plasserte ved åer eller elver, men noko vatn måtte ein ha tilgang til skulle dampmaskina kunne fungere. Etter kvart kom sagbruk med råoljemotor. Det er ein forbrenningsmotor som nyttar råolje som drivstoff. Råolje kan vera parafin, planteoljer, lampeolje eller tran. Dei var rimelegare i drift enn bensinmotorar. Da straumnettet vart utbygd på 1930-talet, kom og dei fyrste sagene som var drivne av elektriske motorar. Alle desse sagene var ei vidare utvikling av vassdrivne sager. I arbeidet med boka fekk ein inn mange opplysningar om ulike sager som har vore i Dovre. Ein vil derfor omtale desse sagene, tynnstavfabrikkar og knottfabrikkar i eit eige kapittel. &&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& |
| Eiere: | |
| Tilstand: | |
| Bygningsmåte: | |
| Størrelse: | |
| Kilde: | Årbok for Gudbrandsdalen 1975, Info frå Sagbruksmuseet, |
| Registrert av: | Merete Killi Moastuen |
Sagelva. Oppgangssag 3.9.23 Foto: Mk
