Buer og burester i fjellet

Opplysninger om Vassvegar/veiter og vatningsanlegg.

Legg inn bilde Legg inn kommentar

ID:	881
Område:	Vestsida sør for Jøndalen
Plassering:	?
Koordinater:	Mangler nøyaktige koordinater.
Bruk:	Vatnarvatn
Historikk:	"Vassdråpån" har alltid drege menneska til seg. Vatnet var og er sjølve livsnerven. Det er rundt 4000 år sidan dei starta med korndyrking i Norge. Både på Toftemo på Dovre og på Bømyra i Lesja har geografen Helga Gunnarsdòttir funne samanhengande spor etter korndyrking og husdyrhald frå år 1200 f.Kr. Ved pollenundersøkingar har Helge Irgens Høeg funne sikre spor etter jordbruk år 2500 f.Kr. i Nord Gudbrandsdalen. For å få kornet modent la dei gjerne åkrane i solvendte bakkar, og dei måtte ha nok vatn. Vassvegane som vassrenner, grave grøfter, veiter og trolag vart brukt til fleire formål. Det var vatn til hushald og fjøs, til kvennbruk, stamper, sager og ikkje minst til vatning av åker og eng. Historikaren Thormod Torfæus (1636-1719) skreiv på latin ei saman-hengande norgeshistorie frå dei eldste tider og fram til 1387. Dette er det fyrste av sitt slag vi kjenner til. «Historia rerum Norvegicarum» nå boka «Norges Historie 1». Eit utdrag frå boka: «Gudbrandsdalen strekker seg nordover helt til Dovrefjell. Her er utspringet til en temmeleg stor elv, som renner gjennom Gudbrandsdalen og til slutt strømmer ut i Mjøsa. Innbyggerne som bor ved foten av fjellet, leder denne elva gjennom åsenes buktninger inn i mange avløpsrenner og bruker den til å vanne de tørre åkrene om sommeren, når det blåser og er tørt». Lom og Skjåk var tidleg ute med vatning, det kan ein sjå utifrå ein rettssak mellom to grannar i Skjåk i 1598: "Peder tiltaler Erlend for ei dæmning han haver optaget uden hans Lov og Minde, formedels hvilket Vand er overgangen hans Ager og Eng hannem til stor skade". I Dovre veit ein det var ueinigheit om retten til vatn fyrst på 1700-talet. Truleg betyr det at vassvegar og kunstig vatning var viktig i Dovre og på 15-1600-talet. Det var helst dei eldste og største gardane med gode ressursar som fekk sikra seg vasstilgang fyrst. Dei eigde grunnen sjølv, og hadde oftast mange i arbeid. Det var uår i Nord-Gudbrandsdalen i 1834-1837. Ivar Kleiven: « Det var ikkje matført konn i desse 4 aarom- og enda laut døm der i bygdom taakaa 3 aar te, som va lite aa inkje likar». Store samarbeidsprosjekt om vatn vart vanleg på 16-1700-talet, også i Dovre. Det er vatn frå felles vassveg til fleire bruk frå dei største åene. Ved usemje om vassrettar på 16-1800-talet gjekk det lokale bygdetinget inn og mekla. Ein lovheimel om konfliktar med vatn vart formulert i Christiania i 1687, det var kong Christian V som tok dette med i sin Norske Lov av 1687: «Men Fields og Almindings Vande som ved Render, Grøfter eller i andre Maader, derfra kan ledis til at vande Agre eller Enge med, maa ingen forhindre. Lider nogen Skade derved, da betalis den efter uvillige Mænds Sigelse.» Interessekonfliktar på Dovre har det nok vore fleire av, som rettssaka mellom Lindsø og Tofte i 1731. (sjå side??). Avtalar om fordelingsnøkkel er det og fleire av frå Dovre, blant anna frå Bergsgrenda i 1838. Talleraas hadde vatning før Storofsen, da dei fekk øydelagt «ein betydeleg vandledning». Vassvegane kunne vera fleire kilometer lang, med både fritt rennande vatn, gravne grøftar og vassrenner/trolag. Vassvegane skulle passere både ur, svaberg, pass, motbakke, for mykje nedover, rasfare og mykje meir. Det var derfor eit omfattande arbeid å bygge vassvegen. Nivellering var ein profesjon, ein vanskeleg og nøyaktig jobb. Nivelleringsreiskapen var for det meste ei plate med eit blylodd og snorer som kunne strekkast ut til båe kantar, eller eit vatervåg som var eit heimlaga vater av tre. Fleire gjorde framføring av vatn til eit yrke. Nord-Gudbrandsdølane vart sett på som folk med ekspertise på dette området. Vass-Per (1782-1846)var ein kar frå Skjåk som "gjorde" vassvegar, særskilt i Lom og Skjåk heile livet. BLÅ RUTE !!!! Dagningen 13.09.1959: "Framtida for jordbruket i Dovre kan skapast ved vatningsanlegg, men saka må i stor mun løysast ved fellesanlegg, seier herredsagronomen. Da Åsmund Olavsson Vinje for med stav og skreppe gjennom Dovre i 1860, syntes han at denne fjellbygda såg for naken og livlaus ut. Og i samtale med mannen på Tofte streka han sterkt under at bygda måtte rå seg til med frodige lier av lauvskog. Den som i våre dagar reiser gjennom bygda om sommaren får gjerne same inntrykket som Vinje. Her er det rislande vatn som må til for å gi bygda eit anna andlet. Det Dovre treng er ein Moses til å slå på berget så det livgjevande vatnet strøymer fram over åker og eng og skaper liv og vokster." Vatningsonn var det frå tidleg vår til sein haust. Fyrst vedlikehald og oppreinsk av vassvegen før dei sleppte på vatnet, så skulle dei vatne om våren før sjølve vatninga om sommaren, og til slutt rydde opp før vinteren. Kvinnfolka gjekk og reinska veitene/fòrene ute på jordet. Vassrennene vara ikkje evig. Om våren måtte heile vassvegen "gåast over". Da kunne det vera greitt å ha furustokken innan rekkevidde så ein kunne "rède og hòla" ut renna på staden. Viktig å få hardved, derfor merka dei trea tidleg. (sjå side ?? Ryddølsåe) Det var og viktig å få renna flisfri, da mista ein ikkje vatn på turen. Bordrenner skvetta ut lite vatn, mot ei grave veit som vil miste opp mot 2/3 av vatnet. Utholing av renna var vanskeleg. Fyrst brukte dei ei brei øks for å få stokken flat på ei side. Med ei smalare øks grovhogde dei renna på tvers for å unngå at renna flisa seg opp, til slutt finhogde dei renna glatt og jamn med ei teksle. Altså kutte fibrane i treet på tvert før ein tok dei ut på langs, dette for å få minst mogleg motstand for vatnet. Trerøyrboremaskina som dei laga trerøyr med kom nok ikkje før rundt 1930. Å få vassrøyr som ein kunne grava ned, gjorde det lettare å få fram vatn både sommar og vinter. Boret var eit lang røyr av jern på 1 1/4" med eit boreskjer i enden, og ein spiral som tok ut flisa. Maskina vart driven av handkraft før straum eller oljemotor tok over. Boret sto fast, det var stokken som vart trekt mot borespissen. Boret måtte gå etter margen. Til slutt laga dei spor til skøytane som var av støypejern med ein flens på midten. Røyra kunne vera 5-6 meter lange. Det måtte vera ein viss størrelse på treet, og mannen ved maskina måtte kunne arbeidet sitt. På Ryddøla hadde dei ei trerøyrboremaskin, det vart laga røyr for folk i heile bygda. Øverlie 60/8 og Siljehaugen 61/1 hadde slike røyr nedgrave. Trygve Rødølen selde trerøyrboremaskina i 1950. Vatning før vass spreiaren kom: Åker og eng vart sådd for hand, og harva over med treharv før dei sleppte på "småkrytyr" som trakka heile jordet. Dette gjorde at alt såfrøet vart trakka godt ned, og jorda vart fastare. Samstundes som dyra drog laus mold slik at jorda vart blanda og ville halde betre på råmen. Veita vart så sett med fòrard, dette var eit krevjande arbeid som bonden sjølv gjorde. Dei måtte sette fòre i passe helling. Vart det for bratt grov vatnet i fòre, ved for lite helling stoppa vasstilførselen. Dei starta vatninga når spirene var 1-2" lange, ved å skvette vatn over heile jordet med "skjeltreku". Dei hadde da laga seg "skvættarholo", som dei skvetta ut fine strålar frå. Dette gjorde dei to-tre gonger før åkeren skaut. Da hadde jorda sett seg og dei kunne sleppa vatnet utover og gjera trakkvatning- dei sleppte vatnet utover ein sting (for) og trakka jamt og hardt over det heile slik at alt fekk vatn utan at det øyrde. Spirene reiste seg att etter eit par dagar, og jorda hadde fått nok væte. 1. vatning: Starta alltid med vatning nedst og bortast på fòre, slik at dei fekk nytte av "bakvatnet". Dei tok da med seg vatnet til enden på fòre. Så stakk dei att fòre ein stubb lenger innpå, laga ein sting med ein "stingarspade", slik gjorde dei over heile jordet. Stingen måtte ikkje bli gjennomblaut, den måtte kunne ta imot "bakvatnet" til slutt. Ved slik vatning på eng brukte dei vatnarøks som var lett å grave veiter i marka med, og vatnet rann over heile enga. 2. vatning: Da slapp dei på vatnet øvst og nærast. Meir vatn denne runda. Vatningar utover sommaren og hausten gjorde dei på same måten, men da vart vatning gjort av ungar, kvinner og arbeidsfolk. Ein god og erfaren vatnar måtte kjenne jorda, plantane sin utsjåande, og om dei var turre eller ikkje. Kunne han dette ville åkeren vera lik i farge og vekst over det heile. Slik vatning vart etterkvart erstatta av slangar med spreiar. Frå rundt 1915 begynte dei å utvikle spreiarar, Tor Prestgard frå Heidal og Nils Valde frå Vågå var av dei fyrste her i Nord-Gudbrandsdalen. Prestgards spreiaren var stadig i utvikling og salget auka år for år. På Dovre var Tallerås av dei fyrste med spreiar, den spreidde ein sirkel på eit og eit halvt mål. Slangane frå åa til spreiaren vart kjøpt brukte frå Oslo og Bærum brannvesen. Slangane var 40 meter lange, laga av hamp eller lerret med messingskøytar, og dei var kostbare. Til denne vatninga måtte ein ha naturleg trykk, og ein måtte enten stå med spreiaren i handa eller grava han ned i bakken. Erland Grev frå Vågå gjorde godt salg på spreiaren sin turrsommaren 1955. Han selde 230 spreiarar for 96000 kroner. Frå rundt 1968 vart det masseimport av spreiarar frå Europa. Hydrantar vart etter kvart grave ned på passande plassar på jordet. Jernrøyr med ein spreiar vart lagt utover for å dekke heile jordet. Rundt 1980 kom lette aluminiumsrøyr med slange og spreiar som var lette å flytte på. I dag er det store vatningsvogner over heile bygda, nokre drivne av naturleg trykk og andre av elektriske pumper eller traktorpumper. Heradsagronom Fladmark på Dovre laga vatningsanlegget sitt frå Dragåe, og han fekk bygd eit frå Maningåe for Arnekleivsødegarden i 1955. Leif Gunnar Aunsmo kom som driftsplanleggjar til Dovre i 1971, og fekk fart på arbeidet med moderne vatning. Det vart danna nabosamarbeid i nesten alle åer og større bekker. Frå 1937- 1986 dekte staten opptil 50% av kostnaden til bygging av vatningsanlegg. Aunsmo arbeidde aktivt med å finansiere anlegga, og han var ikkje redd å gje ei hjelpande hand. Viktige punkt for at spreiaren skulle gå godt: 1. Vatnet må vera reint og fritt for sand og grovare forureiningar. 2. Ein må laga ein høgtliggjande inntaksdam, med sil, med nedgrave røyr utover jordet. 3. Spreiaren må stå stødig, ikkje velte. 4. Må ikkje opne krana for fort, den automatiske rotasjonen av vass-tråla må få koma i gang. 5. Bruke rett dyse i forhold til vasstrykk og spreiing. 6. Bruk rikeleg med feitt og olje. Så kom dei store vatningsvognene på marknaden rundt 1980. Her var det dyser på 14-24 millimeter, og den næraste bekken var ikkje stor nok lenger, i alle fall ikkje slik at fleire naboar kunne vatne samtidig. BLÅ RUTE!! Nokre ordtak om vatning frå Nord-Gudbrandsdalen: «Det regna godt men bonden vatna lell. Ein lurte på, kvifor står du å vatnar når ein betre mann har begynt? Jau, det er nok så det, men han er så dårleg til å trakke.» « Gjev Vårherre sol, skal oss sjølve skaffe vatn» «Har du ikkje vatning , trøng du ikkje låve helan» « Den som søv i vatninga, kan sova i innhaustinga og» « Ein sjoggdett nedi pløgja æ jemngodt med ei litol gjødsling»
Eiere:	Merete ABj Lest 16.10 GG
Tilstand:
Bygningsmåte:
Størrelse:
Kilde:	MK. Ivar Teigum, Årbok for Gudbr dalen 1934-35 , Bygdebok for Vågå og Sel, bind 1,
Registrert av:	Merete Killi Moastuen

Foto: