| Historikk: | Heilt attende til omkring 3700 f.Kr er det funne spor av korn nær Oslofjorden. Dei fyrste kornsortene som vart dyrka var bygg, samt enkorn og emmer som er primitive kveitetyper. 1000 år seinare kom korn som rug og havre, og korndyrkinga spreidde seg over det meste av landet. Bygg vart den dominerande kornarten då kveite krev eit varmare klima. Kornet vart male til mjøl, og mjølet kokt saman med vatn eller mjølk til graut eller kunne steikast på oppvarma steinhelle som ei flat kake.
Maling av kornet var trell- eller kvinnearbeid. Det tok mange timar kvar dag for å male korn til storfamilien. Den eldste typen kvenn ein kjenner til er kalla skubbekvenn. Kornet vart knust ved at ein mindre malestein vart skubba fram og attende oppå ein litt større stein, ein underliggjar som gjerne hadde ei grop for å halde kornet på plass. Det seier seg sjøl at det var tidkrevjande arbeid. Skubbekvennene vart og nytta til å knuse bein, frukt, nøtter osb
Skubbekvern funne på Hove – Sørbø utgravingane ( Foto: Even Bjørdal, akeologisk museum, UiS )
Frå omlag 200 år e.Kr tek dreiekvennene meir og meir over. Dette vart ein langt meir effektiv måte å male kornet på. Dreiekvenne var to tilhogde runde kvennsteinar. Den øverste, overliggjaren, hadde eit handtak og vart dreia med håndkraft over ein underliggjar som låg i ro. Midt i oversteinen var det ein åpning – auga – som kornet vart tømt ned i, så knust mellom steinane og kom ut på sidene som mjøl. Forskning tyder på at dreiekvenne vart funne opp i Spania, men at vi fekk idèen frå Danmark. Dreiekvennene kunne male kornet langt raskare enn skubbekvennene og vart meir som ein teknologisk revolusjon.
Dreiekvern funne i Sandnes ( Foto: Asbjørn Jensen, UiS )
På 1200-talet kom dei fyrste bekkekvernene, og dermed overtok mannfolka maling av kornet. Til å drive desse kvennene brukte dei vasskraft. Kvennhusa med slike kvenner vart plasssert anten oppi en bekk eller lita å, eller det vart laga vassrenner der dei kunne styre rett mengde vatn til kvennkallen som dreiv kvenna. Ei god gardskvenn kunne male eit par tønner korn eller meir på eit døgn. Men dei fleste kvennbekker hadde lita vassføring, og det var helst i flomtider det var nok vatn for å male korn. Nokre få kvenner var plassert der det var jamn vassføring året rundt, dessa vart kalla årgangskvenner. Kvennkallene var nok den første tekniske reidskapen som nytta vasskrafta.
Kvennkallen var ein loddrett ståande stokk med skovlar i nedre enden. Vatnet vart leida slik at stråla traff skovlane og dermed dreiv kallen rundt. I øvre enden var kallen forlenga med ein jerntein. Teinen gjekk gjennom eit romleg hol i understeinen og endte i eit segl eller sigle. Dvs eit horisontalt tverrjern som oversteinen kvilte på, og som dreiv den rundt når kallen roterte. Understeinen låg i ro under malinga, den kvilte på eit kraftig stillas. Åpningen i understeinen vart tetta att med ein trekubbe med hol for jernteinen. Frå den frie delen av grunnstokken gjekk ei stong opp i kvennhuset. Med stonga kunne kvennkallen og oversteinen hevast og senkast, slik at kvenna kunne male finare eller grovare mjøl
Over kvennsteinane hang ein traktforma kornbeholder, skrepp eller teine. Under traktåpninga hang skoen, ei trerenne som var festa laust til teina eller skreppen, og som munna ut rett over kvennauga i oversteinen. Skoen hadde ein arm med hol og hakk, der det var plassert ein tunn stav som nådde ned på oversteinen. Staven kallast ein skaktein. Nå kvenna gjekk hoppa staven på den ujamne steinoverflata og rista skoen, slik at det stadig rann korn ned i kvennauga. Rundt kvennsteinane gjekk ein trekarm som samla mjølet når det kom ut. Berre på framsida over mjølkista var det åpning.
.
Frå Ørskog Historielag
.
Bekkekvern
Kvennkallene som dreiv bekkekvennene, var ei mindre og enklare utgave av vasshjula. Vasshjula var større og måtte ha meir kraft. Begge utgavene nyttar energien i vatnet. Vasshjula vart plassert i eit stryk eller i ein foss. Vatnet si tyngde eller tyngda kombinert med vasstrykk kunne drive vasshjula, som var større enn ein kvennkall. Frå middelalderen til 1800-talet vart desse i utstrekt bruk nytta til møller og kvenner, i sagbruk, papirproduksjon og til bearbeiding av ull og skinn. Gruver og jernverk var og i stor grad basert på vasshjul. Ofte vart det bygd demningar, som lettare kunne regulere bruken av vatnet. Ei renne førte vatnet frå dammen til vasshjulet. På 1800-talet overtok så turbinane
Kvar gard hadde si kvenn, i ein bekk så nær garden som mogeleg. Gardane var mange stader tett og dermed låg gjerne kvennhusa perler på ei snor langs bekkane – dermed dei mange kvennbekkane og kvennåene vi kan høyre om. Ofte var det ein dam ovanfor kvennhusa – kvenndam, og det gjekk vasstro frå den og under det eine kvennhuset etter det andre. Dermed kunne dei nytte same vatnet. Vassføringa i desse bekkane var ofte liten, og dei måtte nytte den tida med mest vatn. Ofte var det i småflom om hausten etter trusking og tørking dei mol. Men det meste av truskinga dreiv dei med om vinteren og dermed nytta dei vatnet vårflaumen til maling.
Å male godt var det ikkje alle som meistra. Kvenna gjekk heile døgeret medan dei mol korn. Ho måtte passast på heile tida. For å nytte tda hadde dei ofte med seg noko arbeid dei kunne gjera medan dei passa på og venta. Møllaren sov ofte i kvennhuset om natta, medan kvenna gjekk. Malinga gjekk seint og det var lett å dorma litt. Lyden av kvenna fortalde han om alt gjekk som det skulle. Sov ein for tungt kunne kvenna «gå turr», og då vart kvennsteinane stygt skada.
|
