Buer og burester i fjellet

Opplysninger om Storofsen 1789 og andre flaumar.

Legg inn bilde Legg inn kommentar

ID:	878
Område:	Vestsida sør for Jøndalen
Plassering:	Dovre
Koordinater:	Mangler nøyaktige koordinater.
Bruk:	?
Historikk:	Storofsen i 1789 var eit uhyggeleg uver med flaum og jordskred. Denne storflaumen ramma store delar av midt Norge. Vi høyrer om Storofsen frå Valdres, Østerdalen og dalføra i Trøndelag. Verst gjekk det likevel utover Gudbrandsdalen, og det var her uveret fekk namnet sitt. «Ofse» betyr noko skremmande, heftig, voldsomt og uhyggeleg. Lell tykte mange at utrykket var for mildt og kalla katastrofen, «Storofsen». Utdrag frå artikkel i Dovrebygde 2019 av Alf Eriksen og Hans S. Bjørnsgard: «Ofsin er rekna som den verste naturkatastrofa i Gudbrandsdalen, som vi veit om. Året 1789 starta merkeleg nok med stor vassmangel på grunn av barfrosten året før. Den 18. og 19. mai kom det varm austavind, og det milde været heldt fram utover forsommaren. Utsiktene for avlingane var gode, og slåttonna begynte tidlegare enn vanleg. I begynnelsen av juli sette regnet inn. Det var halvmørkt under tunge skyer, og tora drønna frå fjell til fjell. Det voldsomme regnet la åkrane flate. Den 22. og 23. juli begynte raseringane for alvor. Sigmund Høgåsen frå Vågå meinte at det var sikkert at jorda var så oppbløytt av regn og snøsmelting på førehand, at ho tok ikkje imot meir væte. Stein og jord rasa nedover dalsidene og la seg over den dyrka marka. Utsagna seier at folk i fjellbygdene beredte seg til Herrens siste dag.» På Vollan gard i Sunndalen i Romsdalen stod ei tønne som vart fylt av regnvatn på dei tre dagane, 21.-23. juli 1789. Dette tilsvarar 320 mm med regn, normal årsnedbør i Skjåk er på 278 mm. Gudbrandsdalen fekk truleg enda meir, da «været stod» på den kanten. «I gamle Daagaa», Ivar Kleiven: « Fredags-maargaan va vere reint og klaart og vassflommen datt fort ne att – folk letna att for bringun. Men gud fri oss alle, kaa det saag ut i bygden ette desse tri daag`om». Vinteren 1788-89 var ekstremt kald, det var ein av seks vintrar mellom 1608 og 1814 som vart kalla «den lille istid». Utdrag frå Bondebladet 24. august 2023 av seniorforskar Trond Knapp Haraldsen: "I 1784 var det et gigantisk vulkanutbrudd på Island. Det spredde ut aske, og temperaturen i store delar av Europa sank med 1,3 grader. Europeiske elver fikk langvarig is. I Norge kom det mye snø. Temperaturen steg igjen. Ut på våren 1789 var det varmt og fuktig vær. Storofsen kom gjennom Europa, dreide, og kom inn over Norge østfra gjennom Sverige. Storofsen hadde med seg mye nedbør." På etterjulsvinteren 1789 kom det unormalt mykje snø, oppå barfrosten frå året før, så da varmen kom i mai tina snøen og "tælan gjekk", jorda vart metta av væte, så da uveret frå Østersjøen kom med varme og regn i juli greidde ikkje jorda meir. Ras og skred vart utløyste på dei merkelegaste plassar. Uveret vara i to dagar , onsdag 22. juli var den verste, det var da den store flaumen kom saman med alle rasa i dalsidene. Elvene gjekk fulle av tre, jordmassar, hus, bruer og liknande. Vass-standen på Mjøsa var på det meste sju meter over det normale. Utdrag frå Dovrebygde 2019 av Hans S Bjørnsgard og Alf Eriksen: "Området ved Schjelle og Engjom var flatare før Ofsen. Her rasa det ut så mykje masse at gardane vart delt av gjelet som er i dag. Hjellåe fekk nytt far lenger sør. Folk rømde til stader der dei meinte det var tryggare. Jøndalen vart heilt rasert, og dei 30-40 fastbuande berga seg ved at dei søkte tilflukt i dalsidane. Heile bruket, Søre Stuguflotten synst på Dovreskogen vart rasert av jordskriu og vart aldri opparbeidd att. Her omkom heile familien på fem." Lensmannsgarden Søre Dombås Uppistugu var hardt ramma av Storofsen. På husmannsplassen Kroken under Siljehaugen på Dovreskogen omkom og eit menneske under Storofsen. På Baseballes kart frå 1758 er det avmerka eit hus på Kroken med denne kommentaren: «En liden hytte beboes av et vanvittigt menneske». Det var nok Kari Olsdotter Kroken som omkom, ho vart funne drukna oppunder mønet. Flaummerka etter Storofsen i Dovre er borte. Det mest kjende vart rissa inn over døra mellom stugu og klevan på Talleråshaugen, like nord for Talleråsbrue mellom vegen og elva. Garden eksisterer ikkje i dag, men vasshøgda er registrert av vassdragsvesenet. I Årbok for den Norske Turistforening 1934 skriv Johs. Mølmen : «På Talleråshaugen på Dovre - ca 100 m. nordenfor den nye Tallerås bro - er over døren inne i stuen anført: ««Flom 22.-23. juli 1789»». Merket ligger 2,85 m. høiere enn laveste punkt på veibanen like utenfor huset.» Eit anna vassmerke var rissa inn ved Ulekleivsbrue, men vart borte under vegutbygginga på 1950-60-talet. Det er meint at terrengformasjonane i Lies-svingane sør for Dombås, som vekslar mellom jordhaugar og små tverrdalar er utforma av Storofsen. Gunnar Kaas meinte at trass i den enorme vassmengda i Lågen, så var det ikkje elva som gjorde størst skade, men åer og bekker som grov og raserte. Lågen fylte heile dalbotnen i Gudbrandsdalen og tok alt med seg ut i Mjøsa. Mjøsa brukte to år på å bli rein att etter Storofsen. Utifrå kart frå 1779, 10 år før Storofsen, ser ein at Lågen rann mykje nærmare Dovre kyrkje enn nå, heilt inn til bakken ved Klukkarhaugen (Klukkarhaugtjønn). Under Storofsen tok elva seg nytt far så Tofte fekk att jordstykket, Snipen på austsida av elva. Kartet viser og at Dragåe rann lenger nord, ved samfunnshuset. Da vassmassane herja i 1789, fløymde Dragåe over alt, la att masse og tok seg nytt far lenger sør. Da det vart rydda opp att etter Storofsen, la dei opp steinmuren som går opp frå husa på Gurihaug der den gamle vegen gjekk. Det er i offisielle papir skrivi at det var 61 omkomne, andre kjelder hevdar minst 80 omkomne etter Storofsen. Steinar Åge Brenden oppgir: «72 omkomne, herav 61 i Gudbrandsdalen, og av dei 24 i Vågå». Det har vore terreng-forandringar i tidlegare tider og. Da Hans S. Bjørnsgard skulle setja opp ei gammal bu som midlertidig fjøs på Bergs-Angard i 1952, fann han ei rot som var ca 1500 år. Øvst var det 30 cm med dyrka jord, med eit lag hard leire under. Laget med leire var 70 cm. rota låg fint mellom det og sandlaget under. Når ein gard vart ramma av slike naturkatastrofar på 1700-talet, vart landskylda på garden sett ned ved store skadar. Mindre skyld ville seia mindre skatt, men det måtte bli godkjent ved kongeleg resolusjon. Sorenskrivaren og takstmenn var på garden og fastsette kor høg landskyld garden nå kunne greie. I Dovre er nemnt 19 av dei største gardane på austsida som vart verdsette på ny etter skadane dei fekk under Storofsen. Det var fleire gardar som fekk skade, men ikkje stor nok til at det vart halde takst. Etter det taksta fortel vart det øydelagt 55 hus, 6 bruer og 6 sager på gardar i Dovre. Til tross for at skattane minka, fekk ikkje dei skadelidne nokon form for erstatning/hjelp, unnateke at dei øvste fjellbygdene fekk litt magasinkorn. Etter 1789 var det mange både i Gudbrandsdalen og Østerdalen som ikkje såg det mogleg å starte opp att drifta etter Storofsen. Fleire reiste nordover og slo seg ned i Bardu og Målselv, der dialekta ber preg av «døl» den dag i dag. Hans Kongelege Majestet kom likevel med skattefritak for dei skadelidne i 1792, gjeldande frå året 1789: «mod at Eieren eller Opsidderen imidlertid lade dem naar angelegent enten paa de Steder hvor Vandflommen er indtruffet eller paa andre steder saavidt mueligt ved Rydning eller anden Forbedring igien at oprette den foraarsagede Skade». Det vart skattefritak i 4-5-8 eller 10 år avhengig av skadeomfang for 602 gardar i Gudbrandsdalen. Storofsen var nok den største flaumen i manns minne, det blir sagt at ein stor flaum er det omtrent kvart hundrede år. BLÅ RUTE!! Den danske professor i historie ved Københavns universitet, Frederik Sneedorff (1760-1792), reiste sommaren 1790 gjennom det sørlege Norge. Vi gjengjev her nokre notat frå Frederik`s dagbok frå reisa. Frederik og fylgje hans kom oppover Romsdalen til Bjorli. Vidare mot Bottheim over Jora så til Dovre og lensmann Berg. Ned mot Dovreskogen, Rosten og vidare heile Gudbrandsdalen: "I Bottams Sprækken (Botthemsbrækka)kom Bønderne løbende og spurgte os, hvor vi vilde hen, det var umueligt og urimeligt at vilde tænke paa at passere; vi gikk hen og besaa det, ja vi fandt at de havde sagt sandt. Uhyre Steene; Træestammer opptaarnede imellem hinanden og Huller, derimellem dybe, og nedenfor den skummende stor-Elv. Vi havde en herlig Skydsgut, jeg kunde ikke andet enn baade takke og skiende paa ham paa engang; men det hjalp ikke, han sprang som Fugl på Qvist. Broen blev ferdig og vi passeret over. Klokken 9 1/4 kom vi til Dovre til Lehnsmand Berg (Alf A. Berg 1748-1802). Om Morgenen tidlig kom Lehnsmanden op til mig og sagde mig, hans Folk havde sagt ham at vores Vogn ikke kunde komme frem paa de sidste 7 Fierdingvey til Tofte uden vi maatte have Folk med. Jeg gik i Forveyen for at komme frem paa Midten af dette himmelhøye Field giennem en Vey der seer ud som en Stie og som intet uden et tynt hist og her afbrudt Riisgierde beskyttede for den skrækkeligste Præcipice hvor den skummende store Elv truede at begrave alt hva der gled ud fra Veyen. For vore brave Folk forekom intet umueligt- med et Toug om Fadingen gik de langs det bratte Field paa den eene Side og holdt den med den eene Side over Afgrunden stundom svævende Vogn i sin Likevægt. Aldrig kunde jeg have gjort mig et saadant Begreb om Jordskred ved de beste Beskrivelser som jeg har faaet ved at see disse skrækkelige Revolutioner i Naturen. De tilforn med Skov bedækkede Fielde paa lange Strøg gandske nøgne; for Øyet som betragter dem langt fra, seer disse Nøgenheder ud som brede alfar Veye der løbe op af Fieldet jevnsides. I Dalen hvor før Korn og Græs prangede, ligger nu Steenhobe og henrevede Træestammer og omstyrtede Huuse og Gaarde. Paa vor reyse fra Tofte til Olstad 2 Miil og 1/4 laae Rosten, hvor den bleven os sagt i Trondhiem og heele Veyen siden at det allerskrækkkeligste Sted var. Overalt i Gudbrandsdalen har 52 Mennesker mistet livet. Gaarden Stueflotten er reent ødelagt og 5 Mennesker, Mand, Kone og 3 Børn mistede Livet. Her i Rosten fik vi en Slæde der satte vi vor Kuffert og Piqvenelliker paa, og den løse Vogn blev trukket af 2 Heste, og 6 Karle fulgte for at Løfte den; Jeg reed i Forveyen med Vognen, og Bluhme fulgte til Hest med Slæden- langs paa Veyen af Fieldet Steene og oprykkede Træer baade oven og neden for os og allernederst Lougen Elv. Et par Steder var Veyen saa frygtelig at jeg blev svindel, stod af, og førte min Hest bagefter mig; Gud veed hvorledes; Paa enkelte Stæder var Veien adskilt ved de frygtelige Grave og Præcipicer. En Følge af disse Oversvømmelser er og at vi paa de fleeste Stæder i Gudbrandsdalen hvor vi kom, ingen Melk kunde faae. De havde intet Foer, følgelig intet Qvæg og mindre Melk. Gudbrandsdalen ansees for at være Kiernen af Norge, baade i Henseende til Folk og Frugtbarhed; men min første Indtrædelse i den fra denne Side svarede ikke til min Forventning i nogen af Deelene. " FLEIRE STORE FLAUMAR: Det har vore store flaumar i Gudbrandsdalen der Dovre har vore hardt ramma. Rolv Øygard frå Skjåk såg i eit gamalt papir der det sto skrivi om "Digerofsen" i 1348. Det sto og skrivi: "Året før var det barnedaude, og året etter var det mannedaude." Store vårflaumar har det vore i 1808, 1827, 1846, 1850 og 1860 kalla "Storflaumen", og i 1863. Målte vårflaumar i 1879, 1897, 1909, 1910, 1916, 1921, 1924, 1927, og 1934. Flaumen 6. juli 1932: Utdrag frå artikkel i avisa "Laagen" 8. og 9. juli 1932: "Som meddelt igår anrettet flommen endel skade også på Dovre idet bl.a. brua over Lågen ved Toftemo blev revet vekk. Det fortaltes også at Killibrua var tatt av elven, men dette forholder sig ikke riktig. Elven grov sig innover på begge sider av brua så det var nære på at den skulde reise, men heldigvis greide den påkjenningen. Flommen har også forvoldt endel skade på veien ved Kremarbrua nordenfor Skeievoll, i det veilegemet blev gravet ut et stykke." "Hurtigtoget blev flere timer forsinket. Telefonlinjen over Dovre også i ustand." Juni månad 1932 var varm og turr, som Storofsen og Hans. Det heftige regnveret 5. og 6. juli gjorde at bekker, åer og elver flauma inn over vegar og dyrka mark. Flaumen var rekna som ei naturkatastrofe. Det hadde aldri, i manns minne, vore slike vassmassar i elva Driva. "Storflåmen" kom 1. september 1938, den gjekk mest utover vestsida av dalen, det var da Ilka herja som verst på Dovre. Maningåe var og stor og stygg den hausten. Ny flaum året etter i juni 1939, og flaumen juli 1958 øydela både veg og jernbane fleire stadar utover Gudbrandsdalen. 26.mai 1963 var det flaum i Dovre, det var mykje regn, og Einbugga gjekk over sine bredder. Denne dagen var det avduking av minnestøtta etter Ole Hjellemo. BLÅ RUTE!!! Sigurd K. Bø skreiv: "Hugsa en Edvin Rindal kom inn på Frick i Storrustenbygget, og sa at veigen va sperra på Dovre, da reste oss sjølsagt neover, va uppover åt jønbanebrue, va en del som gjekk over den, blant anna nogo frå NRK me mykjy utstyr, hørde kor Einbugga rulla stein." Flaumen i juni 1966 var ein smelteflaum med regn attåt, som ramma Dovre ved at Dragåe flauma over, folka i "Sauerweingjeilin" fekk merke det. Skadeoppgjeret etter flaumen: "Johs. H. Slette kr 3168,-, Johan Hagevold kr. 1155,-, Olaf Elven kr. 2260,- og Hjalmar Sørbø kr. 1150,-. Lensmannskontoret opplyser at det enda manglar takst hjå bakar Per Båtstoløkken, som vart påført dei største skadane." Det vart sagt at Mjøsa var i ein 30-års flaum. "Vesleofsen" i 1995 ramma heile austlandet i juni. Lågen var flaumstor i Rosten, den nye brua heldt på å reise, men ho vart redda ved at dei la på ho mykje tyngde. Det gjekk 662 m3 vatn i sekundet i vassmålaren, det er den største vassmengda i Rosten sia 1918. Store areal med dyrka mark gjekk tapt. Året 2011, 10. og 11. juni var det stor flaum, Skogabrua strauk, E6 var stengt, og det gjekk fleire store ras. Det er målt til at dette var ein stor 50-års flaum. Det har heilt sikkert vore fleire lokale flaumar opp gjennom tida. Både regn, snøsmelting og oppdemming kan vera lokalt å berre ramme ei å. "EKSTREMVERET HANS" 7.-9. august 2023 kom "ekstremveret Hans", som trefte store deler av austlandet. Veret kom inn frå aust gjennom Sverige. Det kom store mengder regn som resulterte i flaum, ras og evakueringar dei tre dagane. Det vart store materielle øydeleggingar, og infrastrukturen heldt på å kollapse. Vegar vart øydelagt, all jord heilt metta og oppbløytt. Det kom mykje regn i juli, og regnet fortsette etter HANS heile september. Trond Knapp Haraldsen: "At regn kommer inn østfra, skjer uavhengig av klimaendringer. Aldri så galt at det ikke er godt for noe: Hadde vi fått juliregnet og "Hans" uten å ha fått junitørken først, hadde skadebildet begynt å ligne på Storofsen." Meteorologisk institutt: "HANS kan forventes å bli overskredet sjeldnere enn en gang hvert 100 år." Flaum stytta på Lalm 9. august 2023 var omtrent oppe på nivået til "Storflåmen" i 1938. Randklev jernbanebru i Ringebu kollapsa i Lågen 11.september 2023. Meteorologisk institutt har ein målestasjon ved Lannem på Dovre. Der var det registrert 105 mm med regn 7.- 9.august. På andre private målarar var det registrert mykje meir. Andre tal frå Lannem: I august kom det totalt 223 mm, normalen er 61 mm. Totalt for perioden f.o.m. juni t.o.m. september 437,2 mm, normalen for denne perioden er 194 mm. Ein ser at det var mykje nedbør både før og etter "Hans", jorda var heit oppbløyta. Det resulterte i mange ras og utglidingar av vegar, jernbane, jorder og dalsider. Det var vanskeleg å få hausta avlingane på dyrka mark.
Eiere:	GG Merete ABj
Tilstand:
Bygningsmåte:
Størrelse:
Kilde:	MK, Årbok for Gudbrandsdalen 2022 og 2000, Dovrebygde 2019
Registrert av:	Merete Killi Moastuen

Ekstremværet "Hans". Ilka møter Lågen 09.08.2023 Foto: GG