Opplysninger om Jora Bruk.
Legg inn bilde Legg inn kommentar| ID: | 741 |
| Område: | Dovrefjell: E6-Grøna |
| Plassering: | Jore og sagtomta ved Byggtorget |
| Koordinater: | 32V 0505415 6884040 |
| Bruk: | Mølle, Sagbruk, Kraftverk |
| Historikk: | Det eldste ein kjenner til frå Jore er ei sak frå 1668, som er nemnt i Tingboka: "at det var kveinndam og kveinn i Jora langt attende." Frå Synstbø/Simenrud dagbøkene 30. mars 1833: "Brukaren på Systugu Synstbø var på Joramøllen i Joren Elv og mol 3 Tønder 2 Skiepper stridt korn." Truleg var det her Jora mølle seinare vart bygd av Erik Tjøstolsson Korsvold (1837-1921). I oktober 1886 er det skrive i protokollen for Joramo ålmenning: "Den 11te begyntte Landhandler Eriik Korsvold at opride Tomt til Kværnhuset i Joren." Kvenndammen stod ferdig neste vår, og i oktober 1887 mol dei fyrste gongen på mølla. Erik eigde og Bondegarden 8/3, og dreiv handel med korn over store delar av sør Norge, men mest Røros og Bergen. Kven som var møllar er ein usikker på, men truleg var Pål Pålsson (Evjen) Joramo (1846-1925) her ei periode. Erik T. Korsvold søkte i 1897 allmenninga om å få bygge opp att ny mølledam ved utgangen av elvegjelet, samt tomt for stall og hus. Det vart bygd eit større møllebruk med kvennkallar som drivkraft. Desse var ikkje driftssikre nok, og vart skifta ut med to turbinar, på 10 hk og 15 hk. I 1897 får Paul F. Joramo "indvilget at oppføre Sagbruk med Vandintag fra den samme Demning som Erik T. K. tillades at Oppføre." Erik selde alt han hadde bygd opp nokre få år seinare til kjøpmann Lunde på Lillehammer, truleg på grunn av dårleg økonomi. Lunde selde bruket vidare til Ola O. Rolstad og Ola Sørumgård frå Lesja i 1908, for 6000 kroner. Det var dei to som held fram oppbygginga av sagbruket som Paul Joramo hadde starta på, Erik hadde aldri noko sagbruk. Saga vart drifta av eit stort overfallshjul, med tverrmål på over to meter. Lesjingane selde bruket i 1910 til Bryn & Haugen frå Vinstra, som så leigde ut att saga til Bjørner Holager og Thor Lie. Dei dreiv sag og høvleri. I 1917 selde dei bruket til Aksel Kristian Emanuel Michelsen (1875-1933), som dreiv garden Megard Hjelle (17/3), før han og kona overtok Dombås Turisthotell A/S i 1921. Han dreiv tømmer- og trelasthandel, og fekk i gang dampdrive sagbruk og høvleri i Dombås sentrum. Aksel dreiv både saga og mølla fram til flaumen i 1932. Joramo bygdeallmenning eigde grunnen til mølla og saga, og vart slik med på utbygging og drifta av bruket. I 1913 såg ikkje allmenninga behovet for investeringar som elektrisk ljos, men i 1919 "Besluttedes styret at indkjøbe en 20 hestekræfter motor for sagverk og møllebrug, samt en ny Høvelmaskin," til det nyoppførte sagbruket i Jore. Aksel hadde ein del problem med å greia å "gjera opp for seg", og han var ikkje så nøye med rydding og orden. Våren 1922 måtte han sørge for å sette i stand bruket før hausten, om ikkje måtte allmenninga overta drifta. Hausten 1923 fekk Jacob Amundgård, Fred Domaas og J.L. Skaalgaard jobben med å ordne og drifte bruket for året 1924. Jacob Amundgård vart da sag og høvelmeister. Mathias Dalum og O.Vadet leigde så saga av allmenninga frå 1925 til 1935. Det fyrste dei måtte "koste på" var "å istandsette sagbladet, for kr 65,65." Allmenninga kosta på nytt golv i mølla og bølgeblekk på taket til sagbruket, attåt fleire småting som måtte ordnast. Aksel Michelsen fekk "forhøye dammen med ein meter i 1931, mot at det blir god vinterveg til mølla." Etter storflaumen i 1932 kjøpte Joramo bygdeallmenning restane etter Jora Bruk i april 1933 av Aksel Michelsen. Han selde for "4100 kroner, kontant, for mine eiendeler og rettigheter ved Jora Bruk." Gudbrandsdølen 09.07.1932: "Jora mølle på Dovre som igår blev tatt av flommen, blev med voldsom kraft ført mot veibroen og knust, og alt inventar blev i rivende fart ført nedover elven. Møllen var assurert mot flomskade i landets almindelige brandkasse. Igår holdtes skadetakst ved lensmann Nestande. Skaden blev taksert til 16000 kroner, mens de gjenstående bygninger blev taksert til 8000 kroner." Joramo bygdeallmenning bygde opp att møllebruket, samt ny kraftstasjon i Jore. Nå vart det elektrisk drift både på kvennbruket og sagbruket frå eiga kraftverk. Det vart innkjøpt ny turbin og generator på 55 kw i 1934. I 1936-38 oppførte dei ny dam til mølle og sag. Tidleg på 1970-talet var kraftstasjonen framleis i drift, og godt vedlikehalde. I 1987 vart alt utstyret med turbin og generator seld til eit privat kraftverk i Sokndal. Ny triør vart innkjøpt til mølla i 1938. Det har vore fleire møllarar ved Jora mølle. Vi kan nemne Anton Hagevold frå 1923 til 1947, og Jon J. Joramo (1895-1972) som fekk gullur frå allmenninga i 1959, og den siste møllaren var Kolbjørn Nessæther. " Sagen blev bortleiet til Mathias Dalum for året 1935." Denne avtala held fram til krigen,1940-1945. Mathias var nok også på saga da, men det var tyskarane som styrte. Mathias Dalum fekk gullur frå allmenninga i 1956. I ei bedriftsoversikt frå 1939 er Joramo Almennings Sagbruk, Jora Sag og Møllebruk og Dombås Trevareforretning ved Thor Korsvoll registrert. Krigsvåren 1940 vart heile Jora Bruk bomba, og både mølla og kraftverket måtte reparerast. Tyskarane påla òg allmenninga å reparere sagbruket. I juli 1941 leigde allmenninga bort saga til Svein Aboen, men han måtte slutte innan 8.februar 1942 da "A/S Konstruktion" skulle drifte saga, og slik vart drifta i krigsåra. Frå ein avisartikkel like etter krigen: "Den elektriske sag for Jora-allmenning er også i dagleg drift." Allmenningsprotokollen våren 1946: "Besluttedes å forsøke flytte triørrenseren til saga og få den montert der, for bruk til rensing og beising av korn, da det ikke er utsikter til å få igjen Dynamoen til kraftverket med det første." Dei måtte leige kraft: "Eidefoss kraftanlegg vil legge kraftlinje frå sagbruket til møllen og levere straum for 15 øre pr. kw/time, for året." Det vart kjøpt inn ny flisvifte like etter krigen, og i 1951 investerte allmenninga i nye sagrullar av stål med kulelager for kroner 66,50 pr/stk. Ein ny oljemotor vart innkjøpt i 1955, og telegrafstyraren måtte ordne med telefon til saga. Tømmerkløyve, inkludert 30 hk motor med skiver, strammeskinner m.m. vart innkjøpt i 1957. Årsmøtet 1958 bestemte: "Styret skal arbeide vidare med planane for bygging av et nytt sagbruk." Våren 1961 vart det bygd nytt flishus av bølgeblekk og nytt materialskur for høvellast ved saga, ved sida av det gamle skuret. I 1965 vart tomta til den nye saga planert med bulldozer, og allmenninga kjøpte ein "Hegg Jr. truck og ein 13414 Mc. Cormick traktor" for å ha ved saga. Det var stor aktivitet på saga, og fleire som leverte tømmer for saging til slippert og materialer, slippert var ein viktig attåtnæring for fleire bønder. Arnfinn Sønstebø (1942) saga materialer her til fjøs og låve i 1972. Dei som leverte slippert var oftast med sjølv på "barkinga av slippertane". Her var det fleire sagmeistarar: den fyrste var pensjonist Mathias Dalum. Rekkefylgja etter han veit ein ikkje heilt sikkert, men Olaf Dalum, Kåre Berg, Svein Martinsen, Oddmund Evjen og fleire av Myhrenkarane var sagmeistrar. Saga vart i fylgje kart riven i 1979-1980. Til eit eventuelt felles sagbruk for Lesja og Dovre gjev allmenninga kr 11000,- i 1975, og stiller seg velvillige til å halde tomteareal for felles sagbruk på allmenningens område. Samtidig vedtek dei einstemmig å slutte fullt opp om reisingen av eit trelastbruk for Lesja og Dovre. 2.april 1980 vart det underteikna festekontrakt med "Lesja og Dovre Trelast A/L", om feste av tomt på 58 dekar. 17.juni 1980 vart arbeidet med bruket igangsett og sagbruksaktiviteten for Joramo bygdeallmenning gjekk over i historia. Fyrst på 1990-talet bygde dei ny sag, og skogeigarane kjøpte seg da aksjar. Saga gjekk konkurs 16. november 1992, og truleg seld ut i delar frå 1994. Denne saga vart sett opp på plassen der Byggtorget står i dag. Her stod nok òg den saga dei sette opp i 1919, og den fyrste saga som stod ved mølla. På årsmøtet i 1993 hadde ei lokal aksjonsgruppe for Jora Bruk gjeve inn eit bod til banken om å få kjøpe bruket, men banken godtok det ikkje. "Lesja Dovre Trelast A/S" gjekk konkurs i mars 1996. Jora Mølle var i full drift til etter 2.verdenskrig, men seinare vart det mindre maling. Dei måtte stenge mølla i lange periodar av året, samt fleire dagar i veka. Dei større møllene på Stampa og Einbugga vart konkurrentar om kornet. Allmenningsprotokoll 9.mai 1958: Ola Flagestad satte fram følgende forslag: "Årsmøtet 1958 henstiller til styret å arbeide vidre med spørsmålet, utbedring av mølla og utvidelse av driften til handelsmølle for om mulig dermed å få balanse i driften. Forslaget ble vedtatt mot en stemme." Frå februar 1959 "besluttedes det å stenge mølla frå 14. februar 1959 og indtil videre." Arbeidsfolket vart permitterte. Hausten 1959 måtte dei sette inn ny kornelevator. Det vart teke kontakt med Lesja Ysteri i oktober 1959 om å få til kornrute mellom Risebrue og Jora mølle. Ysteriet måtte da hente inn alt korn sør for Risebrue, og til Jora. Frå styremøte i oktober 1962: "besluttedes det å kjøre mølla på provisjonsbasis så lenge det er korn nok til arbeid for møllerne." Alle arbeidarane på mølla vart sagt opp, eller fekk permisjon frå 1. juli til 1. oktober i 1963, og i 1964 stengde dei mølla frå 21.november. Eit år seinare ville dei prøve med leiemaling og handelsmaling av grøype for salg. Joradammen var øydelagt og forfallen i 1973, men det var ikkje økonomi til å setja den i stand att. Om det var Lesja eller Dovre som kunne krevja skatt av Jora bruk, har det vore ein del diskusjonar om. Saka har gått fram og attende sidan 1903, og fyrst 31. januar 1916 kom avgjersla frå høgsterett om at Lesja hadde vunne saka. Jora bruk vart seld til "Jora arrangement service" rundt 2012, og står nå ubrukt og utan vedlikehald. BLÅ RUTE!! Håkon B. Johnsrud skriv om flaumen i 1932 i "Gåmålt frå Lesja og Lesjaskog 1987": "John Johnsen Joramo var mølnar og budde i huset sitt ved gamlevegen på Joramo nedanfor Haldogplassen. Han var hugilt, og da det leid på dagen, rusla han sø åt for å sjå kor det sto til." Eg stod og såg på", fortalde han seinare. "Da gjekk kvenhusdøre opp og ut kom det ein mjølsekk. Da gjekk eg" sa han. " Eg ville ikkje sjå meir". Det var ei katastrofe som råka han, for kvernbruket var heile hans liv. Og da kvenne strauk, var det nok som at mykje av hans tilvære hadde rasa i hop. John møllar var den siste som var inne i mølla før Jore tok den med seg." BLÅ RUTE!! Brev sendt frå Harstad i Romedal Ilseng stasjon 28. januar 1916 til Jakob Sønstebø: "Gode ven. Det er mig ikke mulig at tilbakeholde min nysgjerrighet i anledning Jorasagens utfald, og jeg tillader mig derfor at sende deg nogle ord og bede dig fortelle mig hvorledes dovringerne nu tar sagen! Jeg blev saa oprømt da jeg fik høre udfaldet paa tur til Christiania, at jeg næsten -saa at sige- stadih har dvælet ved den i de senere dage. Jeg synes se for mig hele den overmodige flokk, med dombvæsingerene i spissen funderende paa verdens finurlighet og de onde og godes makters halstarrighed, som ikke vil bøie sig efter deres vilje! Jeg ser mig Erik Korsvold, Syver Domaas, Erland Brækken, Thor Lie og Hans Schelle i en sinstemning som jeg paa ingen maade vil ønske disse mine gode venner og bekjente må besværes af. Ja, jeg er sikker paa at det er falt mange væktige udtalelser angaaende dommen siden den blev bekjendt. Du maa endelig skrive et angt brev og invie mig i disse fornøyelige romaner som interesserer mig i høyeste grad." I margen står: "Først betale sin egen sagfører ved alle retter og var i høyesterett med 1000 kroner, og miste Jora Brug for alle tider, det har de nok ikke tenkt. Tenk naar det en gang bliver elektrisitetsværk der! Din ven Jens Domaas" BLÅ RUTE!! Håkon B. Johnsrud skriv: "Jora Bruk hadde vore i drift i 40 år og vore til stor nytte for folk i Lesja og Dovre, ja vidare utover med, for det hende det kom korn frå søpå Sel og uppi Ottadale. Personleg minnest eg at det kom tvo karar frå Folldalen med korn. Det var i 1918 eller 19. Og det var tett attpå krigen og tvangsdyrking. Det var nok ikkje ofte at folldølane avla korn, men det skjedde den gongen." |
| Eiere: | Red GG RED ABj Merete 17.10. GG |
| Tilstand: | |
| Bygningsmåte: | Borkhuskvenna, rapport av Kirstine P. Tallerås |
| Størrelse: | Lesja Årbok 2004, Reidar brekken, Frank Brekken, Harald Groven, Gard og ætt Folldal bygdebøker, |
| Kilde: | Hans Jacob Aspehol, MK,GG, LESJA 1838-1938, Arnfinn Sønstebø, Synstbø/Simenrud dagbok |
| Registrert av: | Merete Killi Moastuen |
Hus? nedanfor riksvegen 9. mai 2020 Foto: mk
